Żyrardów - XIX-wieczna osada fabryczna (Mazowsze)

Żyrardów to, bez wątpienia jedno z ciekawszych miast Zachodniego Mazowsza, położone niemal w połowie drogi między Łodzią a Warszawą, na szlaku dawnej Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Powstanie i rozwój Żyrardowa wiąże się z lokalizacją na tym terenie na początku XIX wieku fabryki lniarskiej. Nazwa miasta pochodzi od nazwiska utalentowanego francuskiego inżyniera Filipa de Girarda, pierwszego technicznego dyrektora zakładu, a zarazem wynalazcy maszyny do mechanicznego przędzenia lnu, którą po raz pierwszy zastosowano właśnie w żyrardowskiej fabryce, i która zrewolucjonizowała proces produkcji.

Na osadę fabryczną składa się osiedle murowanych z czerwonej cegły domów dla robotników, dzielnica willowa dla kadry kierowniczej i właścicieli fabryki, a także szereg budynków użyteczności publicznej - kościoły, szkoły, przedszkole, szpital, resursa, dom kultury, a także pralnia i łaźnia miejska. Regularna siatka ulic, dużo zieleni, wyraźny podział na część mieszkaniową oraz przemysłową – to najbardziej charakterystyczne elementy XIX-wiecznego Żyrardowa, stanowiące o rzeczywistym spełnieniu postulatów idealnego miasta przemysłowego przełomu wieków. Do czasów nam współczesnych zachowało się blisko 95% pierwotnej zabudowy, która w większości przypadków wciąż pełni nadane jej przez budowniczych funkcje.

Urząd Miasta Żyrardowa stworzył bardzo praktyczną mapkę - SPACER PO XIX-WIECZNEJ OSADZIE FABRYCZNEJ (źródło tekstów i mapy)

1- Dworzec kolejowy (wybudowany w latach 20. XX wieku)

2- Domy robotnicze (najstarsze pochodzą z 1867 roku, charakterystycznymi elementami są drewniane budynki gospodarcze)

3- Kościół pw. św. Karola Boromeusza (z 1891 roku w stylu neogotyckim, przebudowany w 1895 roku)

4- Szpital fabryczny (zbudowany w latach 1892 – 1894)

5- Gabinet pisarza Pawła Hulki-Laskowskiego (jeden z najbardziej znanych mieszkańców, związany z historią i kulturą Żyrardowa)
6- Szkoły fabryczne (Kantoratschule z 1899 roku, „Nowa Szkoła” z 1894 roku, „Stara Szkoła” z 1882 roku)

7- Kościół farny pw. Matki Bożej Pocieszenia (świątynia powstała w latach 1900 - 1903)

8- Plac targowy (dawne targowisko położone w sercu zabytkowej osady fabrycznej)

9- Ochronka i Babiniec (przedszkole dla dzieci pracowników fabryki, zbudowane w 1875 roku oraz dom mieszkalny zbudowany w latach 80. XIX wieku przeznaczony dla około 35 wychowawczyń – przedszkolanek)

10- Dom Ludowy im. Karola Dittricha tzw. „Ludowiec” (oddany do użytku w 1913 roku)

11- Magistrat (wybudowany ok. 1910 roku, przeznaczony na siedzibę władz miasta. Na parterze mieścił się sklep firmowy z tkaninami z żyrardowskiej fabryki oraz poczta. Na pierwszym piętrze usytuowane były gabinety kadry urzędniczej. Ostatnią kondygnację zaadaptowano na służbowe mieszkania)

12- Ulica Wiskicka (dawny trakt handlowy łączący Rawę Mazowiecką z Sochaczewem)

13- Resursa (placówka kulturalna urządzona na wzór klubów angielskich. Zbudowana w latach 70. XIX wieku. Od 1888 roku siedziba Zrzeszenia Urzędników Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Żyrardowskich. Odbywały się tu m.in. przedstawienia teatralne, odczyty i zabawy okolicznościowe)

14- Pałacyk Tyrolski (najstarszy reprezentacyjny budynek w Żyrardowie, wybudowany w latach 1867 - 1871 przez Karola Augusta Dittricha dla swojego zięcia kupca austriackiego - Ludwika Marcellina, który miał przypominać Marcellinowi jego rodzinne strony.

15- Budynek dawnej administracji (wzniesiony w 1908 roku na potrzeby administracji rozwijającego się zakładu)

16- Kantor (zbudowany w 1885 roku, pełnił funkcje administracyjne, był siedzibą dyrekcji i biura głównego Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Żyrardowskich)

17- Wille dyrektorskie (rezydencjonalna dzielnica mieszkaniowa powstała w latach 80. XIX wieku dla wyższego personelu fabryki, zespół 7. dwupiętrowych willi w stylu renesansu francuskiego)

18- Willa Haupta (dyrektora generalnego fabryki żyrardowskiej, zbudowana ok. 1890 roku w stylu szwajcarskim)

19- Straż ogniowa z wozownią (Fabryczna Ochotnicza Straż Ogniowa w Żyrardowie założona w 1884 roku przez Karola Dittricha)

20- Zespół budynków dawnego Bielnika

21- Willa reprezentacyjna Karola Dittricha jr. (zbudowana w latach 1885 – 1890)

22- Kościół ewangelicki pw. Wniebowstąpienia Pańskiego (jednonawowa świątynia zbudowana w 1898 roku)

23- Pralnia i łaźnia

24- Pończoszarnia

25- Stara przędzalnia (pięciopiętrowy budynek wzniesiony w 1833 roku)

26- Nowa przędzalnia (wzniesiona w latach 1910 – 1914, połączona krytym pomostem z usytuowaną obok starą przędzalnią)

27- Budynek fabryczny

Park im. K.A. Dittricha

Wieża ciśnień z 1920 roku

Budynek banku - secesyjny, wzniesiony przez Żyrardowskie Towarzystwo Wzajemnego Kredytu w 1913 roku

XIX-wieczna Osada Fabryczna w Żyrardowie uzyskała status Pomnika Historii. Miasto Żyrardów jest też członkiem Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH) oraz Europejskiego Szlaku Tekstylnego.

Sklep z wyrobami z lnu - Lniany Zaułek (Lniany Zaułek znajduje się w industrialnej części Żyrardowa na terenie byłego Bielnika zakładów lniarskich przy ulicy Dittricha 10E oraz w Warszawie przy ulicy Mokotowskiej 61)

Autor zdjęć: Marek Ciuła